احکام و آداب نماز در مسجدالحرام و مسجدالنبی صلی الله علیه و آله چیست؟ و شرکت در نماز جماعت آن چگونه است؟
با این حال، به جهت تفاوت نظرها و اختلاف فتوایی که بین مذاهب اسلامی، حتی میان پیروان هر یک از مذاهب وجود دارد، از دیر زمان هموراه موانعی بر سر راه تحقق فلسفه حقیقی حج و وحدت مسلمین و تقویت برادری و شکوه جهان اسلام وجود داشته و دارد.
به همین لحاظ اجتهاد پویای امام خمینی ره و تبیین دقیق احکام از سوی ایشان به گونه‌ای بوده که موانع بسیاری را از میان برداشته و مسیر را بر عاشقان کوی دوست هموار نموده است؛ تا مؤمنین بتوانند حول کعبه معظمه و در حرم نبی مکرم اسلام در کنار دیگر مسلمانان عالم در صفوف بهم فشرده اهداف والای حج را دنبال کرده و "یدالله مع الجماعة" را عینیت بخشند.
ایشان با اجتهاد جواهری و به روز خویش فروعاتی نظیر سجده و شرایط جماعت و دقت نظرهایی که در خصوص اتصال صفوف و مانعیت حائل بین صفوف جماعت مطرح است را حکیمانه برای حجاج حل نموده و در کنار نگاه به صلاح اسلام و تامین مصالح جهان اسلام، با گستراندن فضای برادری، امکان و زمینه بهره‌مندی معنوی بیشتر و چشیدن حلاوت و شیرینی عبادت در سایه آرامش خاطر را برای قاطبه ضیوف الرحمن فراهم آوردند.
در این راستا یادآوری و مرور فتاوای امام خمینی ره پیرامون احکام جماعت و نماز در حرمین شریفین از قبیل؛ مسأله تخییر مسافر، شرکت در جماعت و قرائت و اتصال صفوف، نماز استدائره‌ای که مستلزم تقدم مأموم تا حد روبرو ایستادن نسبت به امام جماعت است، چگونگی سجده، خواندن نماز عشاء بلافاصله بعد از جماعت مغرب و بی‌اعتنایی به جماعت و خروج ار مسجدین در وقت نماز؛ خالی از اهمیت و فایده نمی‌باشد.
نباید از جماعت مسلمین در مسجدالحرام و مسجدالنبی (ص) تخلف شود
از آنجا که حاضر نشدن به نماز جماعت از روى بى‌اعتنایى جایز نمی‌باشد و سزاوار نیست که انسان بدون عذر نماز جماعت را ترک کند، پس نباید تخلف از جماعت و ترک حرمین شریفین به هنگام نماز را با توجه به بازتاب عرفی آن یک رفتار عادی تلقی نموده و نسبت به آن بی‌تفاوت بود.
زیرا وقتی اهمیت و فضیلت حریم و حرم را در نظر می‌گیریم؛ و جایگاه کعبه و مسجدالحرام و منزلت حضور در محضر رسول الله ص و مسجد نبوی را ملاحظه می‌کنیم؛ و فضیلت نماز به ویژه نمازجماعت در این مکان‌های مقدس را از خاطر می‌گذرانیم؛ و محدودیت زمان و مغتنم بودن حضور زائرین را در محاسبه می‌آوریم، ترک صفوف جماعت جز برای امور لازم مانند تحصیل طهارت و بیماری و نظیر این‌ها عمل پسندیده و مناسب زمان و مکان و شایسته شعائر اسلامی به شمار نمی‌آید.
به همین اعتبار، فتوای صریح امام خمینی ره در کتاب مناسک حج ایشان چنین است که:
مسألۀ 1- در وقتى که در «مسجد الحرام» یا «مسجد النبى» نماز جماعت منعقد شد، مؤمنین نباید از آنجا خارج شوند و باید از جماعت تخلف نکنند و با سایر مسلمین به جماعت نماز بخوانند.
مسألۀ 3- در «مکه» و «مدینه» در مسافرخانه و هتل نباید نماز را به جماعت بخوانند و مى‌توانند در جماعت سایر مسلمین در مساجد شرکت کنند و نماز را به جماعت بخوانند.
(مناسک حج؛ ص:241)
سجده بر فرش‌های مسجد النبی (ص) مانع ندارد
وضعیت فعلی و باور پیروان دیگر مذاهب و بعض تندروی‌ها و القائات موجود، سجده در حرمین شریفین را برای شیعیان با حساسیت‌ها و ملاحظاتی همراه کرده است.
در این خصوص نیز امام خمینی ره با صدور نظرات قاطع و فتاوای صریح و روشن، نظیر آن‌چه در ذیل ذکر می‌شود گره‌‌گشایی نمودند.
مسألۀ 2- سجده نمودن بر تمام اقسام سنگها چه مرمر باشد یا سنگهاى سیاه معدنى یا سنگ گچ و آهک قبل از آنکه پخته شود، جایز است، و سنگهایى که در «مسجد الحرام» از این قبیل است سجده بر آنها اشکال ندارد و همین طور در «مسجد رسول اللّٰه، صلّى اللّٰه علیه و آله و سلّم».
مسألۀ 22- در مسجد النبى- صلى اللّٰه علیه و آله و سلم- سجده کردن روى فرشهاى مسجد مانع ندارد و مهر گذاشتن جایز نیست، و لازم نیست در جایى که سنگ است نماز بخوانند و لازم نیست حصیر یا نحو آن با خود ببرند؛ ولى اگر مراعات کنند که موجب وهن نشود و حصیر براى جانماز با خود داشته باشند و روى آن نماز بخوانند به طورى که متعارف سایر مسلمین است اشکال ندارد، لکن تأکید مى‌شود که از عملى که موجب هتک و انگشت‌نما شدن باشد اجتناب نمایند.
23- س- در مسجد النبى- صلى اللّٰه علیه و آله و سلم- بعد از اتمام نماز جماعت، آیا مى‌توان روى فرشهاى مسجد سجده نمود، و یا اینکه باید برود در جایى که سنگفرش است و بر سنگ نماز بخواند؟
ج- لازم نیست به جاى دیگر که سنگ مفروش است برود.
(مناسک حج ؛ ص: 326)
26 س- حصیرهایى که در حجاز مورد استفادۀ حجاج ایرانى و غیر ایرانى واقع مى‌شود سجده بر آن جایز است یا خیر، با ملاحظۀ اینکه حصیر مزبور با نخ مخلوط است؟
ج- اگر عرفاً روى حصیر سجده مى‌شود مانع ندارد.
25- س- در صورتى که شخص نمازگزار وارد یکى از مساجد مدینۀ منوره و یا مکۀ معظمه شد و مشاهده کرد که جماعت خاتمه یافته است، ولى نمازگزاران در مسجد هستند، آیا مى‌تواند نماز را فرادىٰ بر طبق شرایط موجود به جاى آورد، یا باید بیاید مسافرخانه و یا هتل و نمازش را با چیزى که سجده بر آن صحیح است انجام دهد؟
ج- مى‌تواند در همان جا و بر طبق نماز آنان به جا آورد.
30- س- کسى خیال مى‌کرد که بر سنگهاى فرش شده در مسجد الحرام- زاده اللّٰه شرفاً- سجده صحیح نیست و بر پشت دست سجده مى‌کرده است، نمازهایى که به این نحو خوانده چه حکمى دارد؟
ج- صحیح نیست، مگر جاهل قاصر باشد.
(مناسک حج؛ ص:241 به بعد)
بنا بر آن‌چه گذشت، همچنین به استناد استفتاء ذیل، امام خمینی ره شرکت در جماعتی که مطابق نظر اهل سنت صحیح و درست است را جایز و مجزی می‌دانند، و تنها در صورتی که نماز جماعت بر پا شده، شرایط جماعت به نظر اهل سنت را نیز نداشته باشد اعاده را لازم دانسته‌اند.
27- س- اگر انجام نماز به کیفیتى باشد که معلوم نیست موافق نظر اهل سنت باشد، مانند سجده بر پشت نمازگزاران صف جلو، و عدم رعایت اتصال و ...، آیا نماز در این گونه موارد باید اعاده شود؟
ج- اعاده دارد.
(مناسک حج؛ ص: 261)
نظر امام خمینی(س) در باره نماز استداره‌ای، قصر و اتمام نماز، و بلافاصله بعد از نماز مغرب خواندن نماز عشاء
فرع دیگر باب، موضوع نماز استداره‌ای است که در آن تعدادی از مأمومین قهرا جلوتر از امام جماعت و حتی روبروی وی قرار می‌گیرند.
حسب فتوای امام خمینی ره چنین نمازی هم « با وضع فعلى نیاز به اعاده ندارد». (مناسک حج؛ ص:260)
از حیث قصر و اتمام نماز نیز امام خمینی ره در کتاب تحریرالوسیله تخییر در مکه و مدینه را مختص مسجد الحرام و مسجد النبى ص دانسته و فرموده‌اند:
«مسألة 8 یتخیر المسافر مع عدم قصد الإقامة بین القصر و الإتمام فی الأماکن الأربعة: و هی المسجد الحرام، و مسجد النبی صلّى اللّٰه علیه و آله، و مسجد الکوفة، و الحائر الحسینی على مشرفه السلام، و الإتمام أفضل، و فی إلحاق بلدی مکة و المدینة بمسجدیهما تأمل، فلا یترک الاحتیاط باختیار القصر، و لا یلحق بها سائر المساجد و المشاهد، و لا فرق فی تلک المساجد بین السطوح و الصحن ...»
پس گرچه اختیار تمام یا شکسته خواندن نمازهای چهار رکعتی در داخل مسجدالحرام و مسجدالنبی ص با خود مسافر است لیکن تمام خواندن افضل است. و این حکم گرچه به احتیاط واجب در تمام مکه و مدینه جارى نیست اما اختصاص به مسجد اصلى نیز ندارد و در جاهاى توسعه داده شده مسجد هم جارى است هر چند که احتیاط مستحب اقتصار بر مسجد اصلى است؛ به همین جهت مسافر در تمام مسجد فعلى مى‌تواند نماز را تمام بخواند همان طور که مى‌تواند شکسته بخواند.
اختیاری که از آن سخن رفت استمراری است به همین دلیل کسی که نماز ظهر، عصر یا عشاء را به نیت قصر شروع کرده است می‌تواند چهار رکعتی تمام کند و بالعکس، به شرط این که وقت عدول نگذشته باشد یعنی وارد رکوع رکعت سوم نماز نشده باشد، حتی می‌توان نماز را بدون تعیین قصر و اتمام شروع کرده و در بین نماز بر یکی از آن دو مصمم شد.
با توجه به این واقعیت که اذان و نماز در حرمین شریفین بر اساس غروب آفتاب می‌باشد، از دیگر مسائل مبتلابه مؤمنین، نماز عشاء را بلا فاصله بعد از جماعت مغرب به جا آوردن است که فتوای روشن امام خمینی ره در این موضوع به شرح ذیل آمده است:
29- س- کسانى که براى شرکت در نماز مغرب در مکه و مدینه وارد مساجد مى‌شوند و نمازهاى خود را با جماعت مى‌خوانند، آیا جایز است بلافاصله بعد از نماز جماعت نماز عشا را بخوانند یا نه؟
ج- مانع ندارد، و اگر وقت نشده باید صبر کنند.
(مناسک حج؛ ص:261)
نماز صبح در شب‌های مهتابی
مورد دیگری هم که محل ابتلاء می‌باشد موضوع نماز صبح در لیالی مقمره و شب‌های مهتابی است.
در این شب‌ها که روشنایى ماه بر طلوع فجر غالب است فتوای امام خمینی ره آن است که برای نماز باید تا احراز روشنایی طلوع فجر صبر کرد.
با این حال، در پاسخ به استفتاء نسبت به وظیفه حجاج و معتمرین از این جهت نیز چنین فرموده‌اند که:
31- س- در لیالى مقمره در مکه کسانى که نماز صبح را به جماعت با سایر مسلمین مى‌خوانند، آیا باید بعد از روشن شدن هم دوباره بخوانند، یا همان نماز که به جماعت خوانده‌اند کافى است؟
ج- در فرض مرقوم جماعت صحیح است و اعاده ندارد.
(مناسک حج؛ ص:261)