ذات مقدس) مقدماتی لازم است که تا فراهم نشود، نماز صحیح نیست و آن مقدمات عبارتند از:
۱- طهارت (وضو، تیمم، غسل)
2- پاکی بدن و لباس از آلودگی
3- مباح بودن لباس
۴- اوقات نماز
5- مکان نمازگزار
۶- قبله
طهارت
نمازگزار باید برای انجام عبادت کسب طهارت کند، این طهارت گاهی با وضو، غسل و در شرایطی هم با تیمم حاصل می شود.
وضو
وضو جزء ایمان است و به تعبیری نماز بدون وضو نماز نیست، امام رضا علیه السلام نیز درباره وضو می فرماید:
«لِأَنْ یَکُونَ الْعَبْدُ طَاهِراً إِذَا قَامَ بَیْنَ یَدَیِ الْجَبَّارِ عِنْدَ مُنَاجَاتِه؛
وضو یک ادب در برابر خداست، تا وقتی بنده هنگام نماز در برابر پروردگار می ایستد؛ پاک باشد.»
البته وضو گرفتن براى قرائت قرآن، خواندن دعا و زیارت هم مستحب است.
شرایط وضو
شرط صحیح بودن وضو سیزده چیز است.
۱و۲- آب وضو پاک و مطلق باشد. (مضاف نباشد)
آب، یا مطلق است یا مضاف: آب مضاف، آبى است که از چیزى گرفته شود، مانند آب هندوانه و گلاب یا با چیزى مخلوط شود، مانند آبى که با گِل مخلوط گردد، به صورتى که دیگر به آن آب نگویند.
و غیر از اینها آب مطلق است، که پنج قسم مى باشد:
اوّل: آب کُر، دوم: آب قلیل، سوم: آب جارى، چهارم: آب باران، پنجم: آب چاه.
– وضو با آب نجس و آب مضاف باطل است. اگر چه انسان نجس بودن یا مضاف بودن آن را نداند یا فراموش کرده باشد و اگر با آن وضو نمازی هم خوانده باشد، باید آن نماز را دوباره با وضوی صحیح بجا آورد.
– اگر غیر از آب آلوده مضاف، آب دیگری برای وضو ندارد، چنانچه وقت نماز تنگ است، باید تیمم کند ولی اگر وقت دارد، باید صبر کند تا آب صاف شود و وضو بگیرد.
۳- آب وضو مباح باشد (غصبى نباشد)
– آب وضو و همچنین فضایی که در آن وضو میگیرد، باید مباح باشد.
– وضو با آب غصبی و آبی که معلوم نیست صاحب آن راضی هست یا نه، حرام و باطل است ولی اگر سابقا راضی بوده و انسان نمی داند که از رضایتش برگشته یا نه، وضو صحیح است.
۴و۵- ظرف آب وضو مباح باشد و از طلا و نقره هم نباشد.
اگر آب وضو در ظرف غصبی است و غیر از آن آب دیگری ندارد باید تیمم کند و چنانچه با آن آب وضو بگیرد باطل است و اگر آب مباح دیگری دارد چنانچه در آن ظرف غصبی، وضوی ارتماسی بگیرد و یا با آن ظرف، آب به صورت و دستها بریزد وضویش باطل است ولی اگر با کف دست آب از آن ظرف بردارد و به صورت و دستها بریزد وضویش صحیح است اگر چه از جهت تصرف در ظرف غصبی فعل حرام، مرتکب شده است.
– وضو از ظرف طلا و نقره به احتیاط واجب مثل وضو از ظرف غصبی است.
– وضوى ارتماسى آن است که انسان صورت و دستها را به قصد وضو در آب فرو برد.
۶- اعضاى وضو موقع شستن و مسح کردن پاک باشد.
اگر یکی از اعضای وضو نجس باشد و بعد از وضو شک کند که پیش از وضو آن جا را آب کشیده یا نه، چنانچه در موقع وضو متوجه پاک بودن و نجس بودن آن جا نبوده، وضو باطل است، ولی اگر می داند متوجه بوده یا شک دارد که متوجه بوده یا نه،وضو صحیح است و در هر صورت جایی را که نجس بوده بایدآب بکشد.
-اگر پیش از تمام شدن وضو، جایی را که شسته یا مسح کرده نجس شود، صحیح است.
– اگر غیر از اعضای وضو جایی از بدن نجس باشد، وضو صحیح است. ولی اگر مخرج را از بول یا غائط تطهیر نکرده باشد، اولی آن است که اول آن را تطهیر کند، بعد وضو بگیرد.
۷- براى وضو گرفتن وقت باشد.
– هرگاه وقت به قدری تنگ است که اگر وضو بگیرد، تمام نماز یا مقداری از آن بعد از وقت خوانده می‌شود، باید تیمم کند، ولی اگر برای وضو و تیمم یک اندازه وقت لازم است، باید وضو بگیرد.
– کسی که در تنگی وقت نماز، وظیفه اش تیمم است اگر وضو هم بگیرد، وضویش صحیح است،چه برای آن نماز باشد و چه برای کار دیگری.
۸- به قصد قربت باشد.
– قصد قربت، یعنی برای انجام فرمان خداوند عالم وضو بگیرد و اگر برای خنک شدن یا به قصد دیگری وضو بگیرد باطل است.
-لازم نیست نیت وضو را به زبان آورد یا از قلب خود بگذراند، ولی باید در تمام وضو متوجه باشد که وضو میگیرد، به طوری که اگر از او بپرسند چه میکنی، بگوید وضو میگیرم.
۹- ترتیب را رعایت کند.
باید وضو را به همان ترتیبی که گفته شده به جا آورد، یعنی اول صورت، بعد دست راست، بعد دست چپ شسته و در آخر سر و پاها مسح شود؛ البته باید پای راست پیش از پای چپ مسح شود و اگر به این ترتیب نباشد، وضو باطل است.
۱۰- پى در پى باشد.
-اگر بین کارهای وضو به قدری فاصله بیفتد که وقتی میخواهد جایی را بشوید یا مسح کند، رطوبت جاهایی که پیش از آن شسته یا مسح کرده خشک شده باشد،وضو باطل است ولی اگر فقط رطوبت جایی که جلوتر از محلی است که میخواهد بشوید یا مسح کند خشک شده باشد، مثلا موقعی که میخواهد دست چپ را بشوید رطوبت دست راستخشک شده باشد و صورت تر باشد، وضو صحیح است.
-اگر کارهای وضو را پشت سر هم بجا آورد، ولی به واسطه گرمای هوا یا حرارت زیاد بدن و مانند اینها رطوبتخشک شود، وضوی او صحیح است.
-راه رفتن در بین وضو اشکال ندارد. پس اگر بعد از شستن صورت و دستها چند قدم راه برود و بعد سر و پا را مسح کند، وضوی او صحیح است.
۱۱- در کارهاى وضو از دیگرى کمک نگیرد.
– شستن صورت و دستها و مسح سر و پاها را خود انسان انجام دهد و اگر دیگری او را وضو دهد یا در رسانیدن آب به صورت و دستها و مسح سر و پاها به او کمک نماید، وضو باطل است.
-کسی که نمیتواند وضو بگیرد، باید نایب بگیرد که او را وضو دهد و چنانچه مزد هم بخواهد در صورتی که بتواند باید بدهد، ولی باید خود او نیت وضو کند و با دستخود مسح نماید و اگر نمیتواند باید نایبش دست او را بگیرد و به جای مسح او بکشد و اگر این هم ممکن نیست، باید از دست او رطوبت بگیرد و با آن رطوبت سر و پای او را مسح کند.
-هر کدام از کارهای وضو را که میتواند به تنهایی انجام دهد، نباید در آن کمک بگیرد.
۱۲- استعمال آب براى او مانعى نداشته باشد.
-کسی که میترسد که اگر وضو بگیرد مریض شود یا اگر آب را به مصرف وضو برساند تشنه بماند، نباید وضو بگیرد، ولی اگر نداند که آب برای او ضرر دارد و وضو بگیرد و بعد بفهمد ضرر داشته، وضویش صحیح است. اگر چه احتیاط مستحب آن است که با آن وضو، نماز نخواند و تیمم کند و چنانچه با آن وضو نماز خوانده، دوباره آن را اعاده نماید.
– اگر رساندن آب به صورت و دستها به مقدار کمی که وضو با آن صحیح است ضرر ندارد و بیشتر از آن ضرر دارد، باید با همان مقدار وضو بگیرد.
۱۳- برای رسیدن آب به اعضاى وضو مانعى وجود نداشته نباشد.
-اگر میداند چیزی به اعضای وضو چسبیده، ولی شک دارد که از رسیدن آب جلوگیری می‌کند یا نه، باید آن را برطرف کند یا آب را به زیر آن برساند.
-خط قلم خودکار و لکههاى رنگ و چربى و کِرِمْ در صورتى که رنگ بدون جِرم باشد، مانع از وضو نیست، ولى اگر جرم دارد و روى پوست را گرفته باید بر طرف شود.
-اگر زیر ناخن چرک باشد، وضو اشکال ندارد. ولی اگر ناخن را بگیرد، باید برای وضو آن چرک را برطرف کند و نیز اگر ناخن بیشتر از معمول بلند باشد، باید چرک زیر مقداری را که از معمول بلندتر است برطرف نماید.
-اگر در صورت، دستها، جلوی سر و روی پاها به واسطه سوختن یا چیز دیگر برآمدگی پیدا شود، شستن و مسح روی آن کافی است و چنانچه سوراخ شود، رساندن آب به زیر پوست لازم نیست، حتی اگر پوست یک قسمت آن هم کنده شود لازم نیست آب را به زیر قسمتی که کنده نشده برساند؛ ولی چنانچه پوستی که کنده شده گاهی به بدن میچسبد و گاهی بلند می‌شود، باید آن را قطع کند یا آب را به زیر آن برساند.
توضیح المسائل مراجع(فتاوای ۱۲ مرجع)،ج۱، ص۱۷۲٫
طریقه وضو
بهتر است، پیش از وضو، دستها را تا مچ بشوییم، البته این شستن، جزو اعمال وضو نمىباشد و مستحب است.
۱- به نیّت وضو صورت را از بالا به پایین از جایى که موى سر روییده تا چانه مىشوییم.
۲- پس از شستن صورت، دست راست را از آرنج تا نوک انگشتان، از بالا به پایین، مىشوییم.
۳- بعد از شستن دست راست، دست چپ را مانند دست راست مىشوییم.
۴- بعد از شستن صورت و دستها با رطوبتى که بر دست مانده، جلوى سر را مسح مىکنیم؛ یعنى دست را بر سر گذاشته و کمى به طرف پیشانى مىکشیم. در مسح سر، لازم نیست دست بر پوست سر کشیده شود، بلکه بر موى جلوى سر هم صحیح است ولى اگر موى سر، زیاد بلند باشد، باید بیخ مو (جایى که مو روییده) یا پوست سر را مسح کنیم. محل مسح جلو سر و روى پاها باید خشک باشد، اگر جاى مسح تَر باشد باید آن را خشک کرد ولى اگر رطوبت آن بقدرى کم باشد که مانع از تأثیر رطوبت دست بر آن نباشد اشکالى ندارد.
5- پس از مسح سر، پاى راست را از نوک انگشت تا آخرِ برآمدگی روى پا مسح مىکنیم.
6- در پایان، پاى چپ را مانند پاى راست مسح مىکنیم و با این عمل وضو تمام مىشود.
براى مسح پا، کشیدن یک انگشت دست بر یک انگشت پا کافى است، ولى بهتر است تمام کف دست بر تمام روى پا کشیده شود.
توضیح المسائل مراجع(فتاوای ۱۲ مرجع)، ج۱، ص۱۶۲٫
دعای وضو
از مستحبات دیگر وضو، دعا کردن، هنگام وضو گرفتن است.
وقتی که فرد نگاهش به آب می‌افتد:
«بِسْمِ اللَّهِ وَ بِاللَّهِ وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی جَعَلَ الْمَاءَ طَهُوراً وَ لَمْ یَجْعَلْهُ نَجِساً؛
به نام الله و … و سپاس خدایی را که آب را پاک قرار داد و آن را نجس قرار نداد.»
وقتی که قبل از وضو دست خود را می‌شوید:
«اللَّهُمَّ اجْعَلْنِی مِنَ التَّوَّابِینَ وَ اجْعَلْنِی مِنَ الْمُتَطَهِّرِین؛
خدایا مرا از توبه کنندگان و از پاکیزگان قرار ده.»
وقتی که پیش از وضو و به عنوان یک امر مستحبی، آب در دهان مضمضه می‌کند:
«اللَّهُمَّ لَقِّنِّی حُجَّتِی یَوْمَ أَلْقَاکَ وَ أَطْلِقْ لِسَانِی بِذِکْرِک؛
پروردگارا! روز قیامت در بیان دلیل و حجت، مرا یاری کن و زبانم را به ذکر و شُکرت آزاد ساز٫»
وقتی که پیش از وضو و به عنوان یک امر مستحبی، آب در بینی استنشاق می‌کند:
«اللَّهُمَّ لَا تُحَرِّمْ عَلَیَّ رِیحَ الْجَنَّةِ وَ اجْعَلْنِی مِمَّنْ یَشَمُّ رِیحَهَا وَ رَوْحَهَا وَ طِیبَهَا؛
خدایا بوی بهشت را بر من حرام مکن و مرا از کسانی قرار ده که عطر و رایحه آن را استشمام می‌کنند.»
وقتی که صورت را می‌شوید(شروع وضو):
« اللَّهُمَّ بَیِّضْ وَجْهِی یَوْمَ تَسْوَدُّ فِیهِ الْوُجُوهُ وَ لَا تُسَوِّدْ وَجْهِی یَوْمَ تَبْیَضُّ فِیهِ الْوُجُوه؛
خدایا روی مرا سفید گردان در روزی که در آن صورت‌ها سیاه می‌شوند و روی مرا سیاه مگردان، در روزی که در آن صورت‌ها سفید می‌گردند.»
وقتی که دست راست را می‌شوید:
«اللَّهُمَّ أَعْطِنِی کِتَابِی بِیَمِینِی وَ الْخُلْدَ فِی الْجِنَانِ بِیَسَارِی وَ حَاسِبْنِی حِسابا یسیراً ؛
خدایا کتاب مرا به دست راستم عطا نما و جاودانگی در بهشت را به سمت چپ من [ببخش] و مرا به آسانی مورد محاسبه قرار ده.»
وقتی که دست چپ را می‌شوید:
«اللَّهُمَّ لَا تُعْطِنِی کِتَابِی بِشِمَالِی وَ لَامِنْ وَرَاءِ ظَهْرِی وَ لَا تَجْعَلْهَا مَغْلُولَةً إِلَى عُنُقِی وَ أَعُوذُ بِکَ مِنْ مُقَطَّعَاتِ النِّیرَان؛
خدایا کتاب مرا از بالا و [یا] از پشت به من عطا نفرما و آویخته‌ای بر گردنم قرار مده و از پاره‌های آتش به تو پناه می‌برم.»
در مسح سر:
«اللَّهُمَّ غَشِّنِی بِرَحْمَتِکَ وَ بَرَکَاتِکَ وَ عَفْوِکَ؛
خدایا مرا به رحمت و برکت و بخشایشت غوطه‌ور ساز٫»
در مسح پا:
«اللَّهُمَّ ثَبِّتْنِی عَلَى الصِّرَاطِ یَوْمَ تَزِلُّ فِیهِ الْأَقْدَامُ وَ اجْعَلْ سَعْیِی فِیمَا یُرْضِیکَ عَنِّی یَا ذَا الْجَلَالِ وَ الْإِکْرَام؛
خدایا مرا ثابت قدم گردان بر صراط، در روزی که قدم‌ها دچار لرزش می‌شوند و کوشش مرا در آنچه که تو را خشنود می‌سازد قرار ده ای صاحب جلال و اکرام.»
توضیح المسائل مراجع(فتاوای ۱۲ مرجع)، ج۱، ص۱۷۲٫
مبطِلات وضو
هفت چیز وضو را باطل می کند:
۱- بول
۲- غائط
۳- باد معده و روده که از مخرج غائط خارج شود.
۴- خوابی که به واسطه آن چشم نبیند و گوش نشنود اما اگر چشم نبیند ولی گوش بشنود، وضو باطل نمی شود.
۵- چیزهایی که عقل را از بین می برد مانند: دیوانگی، مستی و بیهوشی
۶- استحاضه
7- کاری که باید برای آن غسل کرد.
توضیح المسائل مراجع(فتاوای ۱۲ مرجع)، ج۱، ص۲۰۰٫
وضوى جَبیره
چیزی که با آن زخم و شکسته را می بندند و دارویی که روی زخم و مانند آن می گذارند جبیره نامیده می شود. اگر جبیره در یکی از اعضای وضو وجود داشته باشد مانع رسیدن آب به آن عضو می شود پس برای وضو باید به احکام وضوی جبیره عمل کرد.
1- اگر در یکى از اعضا وضو، زخم، دُمَل و یا شکستگى باشد، چنانچه روى آن باز است و آب براى آن ضرر ندارد، باید به طور معمول وضو گرفت.
۲- اگر زخم یا دمل و یا شکستگى، در صورت و دستهاست و روى آن باز است و آب ریختن روى آن ضرر دارد، چنانچه کشیدن دست تَر بر آن، ضرر ندارد، بنابر احتیاط واجب دست تَر، بر آن بکشد.
اگر این مقدار نیز ضرر دارد، یا زخم نجس است و نمى شود آن را آب کشید، باید اطراف زخم را، از بالا به پایین بشوید و بنابر احتیاط مستحب، پارچه پاکى روى زخم بگذارد و دست تَر روى آن بکشد و اگر گذاشتن پارچه ممکن نیست، باید اطراف زخم را بشوید و در هر صورت تیمّم لازم نیست.
۳- اگر زخم یا دمل یا شکستگى در جلوى سر یا روى پاهاست و روى آن باز است، چنانچه نتواند آنرا مسح کند، باید پارچه پاکى روى آن بگذارد و روى پارچه را با تَرى آب وضو که در دست مانده مسح کند، و اگر گذاشتن پارچه ممکن نباشد، باید به جای وضو تیمم نماید و بهتر است یک وضوی بدون مسح هم بگیرد.
۴-اگر روى دمل، زخم یا شکستگى بسته باشد چنانچه باز کردن آن ممکن است و آب هم براى آن ضرر ندارد، باید باز کند و وضو بگیرد چه زخم و مانند آن در صورت و دستها باشد، چه جلوى سر و روى پاها.
۵-اگر نمى شود روى زخم را باز کرد ولى خود زخم یا چیزى که روى آن گذاشته شده پاک است و رسانیدن آب به زخم هم ضرر ندارد، باید آب را به زخم برساند.
– اگر زخم یا چیزى که روى آن گذاشته شده نجس است، چنانچه آب کشیدن آن و رساندن آب بروى زخم ممکن باشد، باید آن را آب بکشد و موقع وضو آب را به زخم برساند.
– در صورتى که آب براى زخم ضرر دارد، یا آنکه رساندن آب به روى زخم ممکن نیست، یا زخم نجس است و نمى شود آنرا آب کشید، باید اطراف زخم را بشوید و اگر جبیره پاک است، روى آنرا مسح کند.
– اگر جبیره هم نجس است، یا نمى شود روى آن دست تر کشید، مثلاً دارویی است که به دست مى چسبد، پارچه پاکى را به طورى که جزء جبیره حساب شود، روى آن بگذارد و دست تر روى آن بکشد. اگر این هم ممکن نیست، احتیاط واجب آن است که وضو بگیرد و تیمم هم بنماید.
۶-اگر در جاى وضو یا غسل چیزى چسبیده است که برداشتن آن ممکن نیست، یا به قدرى مشقت دارد که نمى شود تحمل کرد، باید به دستور جبیره عمل کند، و بنابر احتیاط واجب تیمم هم بنماید.
توضیح المسائل مراجع(فتاوای ۱۲ مرجع)، ج۱، ص۲۰۱٫
مواردی که باید برای آن وضو گرفت
براى شش چیز وضو واجب است:
۱- براى تمام نمازهاى واجب و مستحب غیر از نماز میت.
۲- براى سجده و تشهد فراموش شده اگر بین آنها و نماز حدثى از او سر زده مثلا بول کرده باشد، ولى براى سجده سهو واجب نیست وضو بگیرد.
۳- براى طواف واجب خانه کعبه
۴- اگر نذر یا عهد کرده و یا قسم خورده باشد که وضو بگیرد.
۵- اگر نذر کرده باشد که جایی از بدن خود را به خط قرآن برساند.
۶- براى آب کشیدن قرآنى که نجس شده
توضیح المسائل مراجع(فتاوای ۱۲ مرجع)، ج۱، ص۱۹۷٫
تیمّم
تیمم به معنی قصد کردن و در اصطلاح شرع، قصد کردن به خاک پاک را می‌گویند که بجای وضو و یا غسل و در نبودن آب صورت می گیرد.
در هفت مورد به جاى وضو و غسل باید تیمّم کرد:
۱- آب پیدا نکند. اگر انسان در آبادى باشد، باید براى تهیه آب وضو و غسل بقدرى جستجو کند که از پیدا شدن آن ناامید شود و اگر در بیابان باشد، چنانچه زمین آن پست و بلند است و یا به واسطه درخت و مانند آن، عبور در آن زمین مشکل است، باید در هر یک از چهار طرف به اندازه پرتاب یک تیر قدیمى که با کمان پرتاب مىکردند، به جستجوى آب برود ولی اگر زمین آن این طور نیست، باید در هر طرف به اندازه پرتاب دو تیر جستجو نماید.
۲- مشقت بیش از حد: اگر به واسطه پیرى یا ترس از دزد و جانور و مانند اینها یا نداشتن وسیلهاى که آب از چاه بکشد، دسترسى به آب نداشته باشد، باید تیمم کند و همچنین اگر تهیه آب یا استعمال آن به قدرى مشقت داشته باشد که مردم تحمل نکنند.
3- ترس از ضرر: اگر از استعمال آب بر جان خود بترسد یا بترسد که به واسطه استعمال آب، مرض یا عیبى در او پیدا شود یا مرضش طول بکشد و یا شدت پیدا کند و به سختى معالجه شود باید تیمم نماید، ولى اگر آب گرم براى او ضرر ندارد، باید با آب گرم وضو بگیرد یا غسل کند.
4- نیاز به آب برای حفظ جان: هرگاه بترسد که اگر آب را به مصرف وضو یا غسل برساند خود او یا عیال، اولاد و کسانى که با او همراهند از تشنگى بمیرند یا مریض شوند و همچنین اگر کسى که حفظ جان او واجب است به قدری تشنه باشد که اگر انسان آب را به او ندهد تلف شود؛ باید تیمم کند.
۵- نیاز به آب برای تطهیر: کسى که بدن یا لباسش نجس است و کمى آب دارد که اگر با آن وضو بگیرد یا غسل کند، براى آب کشیدن بدن یا لباس او نمىماند باید بدن یا لباس را آب بکشد و با تیمم نماز بخواند. ولى اگر چیزى نداشته باشد که بر آن تیمم کند، باید آب را به مصرف وضو یا غسل برساند و با بدن یا لباس نجس نماز بخواند.
6- نداشتن آب مباح: اگر غیر از آب یا ظرفى که استعمال آن حرام است آب یا ظرف دیگرى ندارد، مثلا آب یا ظرفش غصبى است و غیر از آن، آب و ظرف دیگرى ندارد، باید به جاى وضو و غسل، تیمم کند.
۷- نداشتن وقت برای وضو و غسل: هرگاه وقت به قدرى تنگ باشد که اگر وضو بگیرد یا غسل کند، تمام نماز یا مقدارى از آن بعد از وقتخوانده مىشود، باید تیمم کند.
توضیح المسائل مراجع(فتاوای ۱۲ مرجع)، ج۱، ص۳۸۵٫
چیزهایی که تیمم به آنها صحیح است
تیمم به خاک، ریگ، کلوخ، گل پخته، سنگ گچ و سنگ مرمر صحیح است به شرط آن که پاک و تمیز باشد.
توضیح المسائل مراجع(فتاوای ۱۲ مرجع)، ج۱، ص۳۹۹٫
طریقه تیمم
۱- نیت
در هنگام نیّت، باید معیّن کند که تیمّم او بدل از غسل است یا بدل از وضو و اگر بدل از غسل باشد، باید آن غسل را معیّن نماید و چنانچه اشتباهاً به جاى بدل از وضو، بدل از غسل یا به جاى بدل از غسل، بدل از وضو نیّت کند، یا مثلا در تیمّم بدل از غسل جنابت، بدل از غسل مسّ میّت، نیّت نماید،تیمّم او باطل است.
۲- زدن دستها بر موارد تیمم:
زدن کف هر دو دست، بر چیزی که تیمم به آن صحیح است.
– براى تیمّم باید انگشتر را از دست بیرون آورد و اگر مانع دیگرى بر پیشانى یا دستها وجود دارد باید بر طرف شود.
۳- مسح پیشانی تا ابرو:
لازم است کف هر دو دست به تمام پیشانی و دو طرف آن، از جایی که موی سر روییده تا ابروها و بالای بینی کشیده شود.
– در تیمم باید کف دست را بر پیشانى و روى دستها کشید و اگر پیشانى یا دستها از زیر آن کشیده شود، صحیح نیست.
۴- مسح پشت دست راست و چپ:
کشیدن کف دست چپ به تمام پشت دست راست و بعد از آن کشیدن کف دست راست به تمام پشت دست چپ
– براى آنکه یقین کند تمام پشت دست مسح شده، باید مقدارى بالاتر از مچ را هم مسح کند، ولى مسح بین انگشتان لازم نیست.
– اگر پیشانى یا پشت دستها زخم باشد و پارچه یا چیز دیگرى را که بر آن بسته شده نتوان باز کرد، باید دست را روى آن کشید.
– همچنین اگر کف دست زخم باشد و پارچه یا چیز دیگرى را که بر آن بسته نتوان باز کرد، باید دست را با همان پارچه بر چیزى که تیمّم بر آن صحیح است زند و به پیشانى و پشت دستها کشید.
– اگر مختصرى از پیشانى و پشت دست ها مسح نشود تیمّم باطل است، چه عمداً باشد و چه سهواً، ولى دقّت زیاد هم، لازم نیست و همین که بگویند تمام پیشانى و پشت دستها، مسح شده کافى است.
– پیشانى و پشت دستها را باید از بالا به پایین مسح کرد و کارهاى آن را پشت سر هم انجام داد.
توضیح المسائل مراجع(فتاوای ۱۲ مرجع)، ج۱، ص۴۰۶٫
غسل
یکی دیگر از موارد طهارت غسل است؛ که در لغت به معنای شستن و در اصطلاح به مجموع اراده قلبی و اجرای عملی در خصوص شستن بدن گفته می‌شود.
غسل‌ها بر حسب حکم شرعی به دو دسته تقسیم می‌شوند.
۱- غسل واجب
۲- غسل مستحب
غسل واجب یا مستحب را (به جز غسل میت) به دو صورت می‌توان انجام داد:
– ترتیبی
در غسل ترتیبی باید به نیت غسل، نخست سر و گردن، و سپس نیمه راست بدن و بعد نیمه چپ بدن شسته شود.
– ارتماسی
غسل ارتماسی آن است که انسان به نیت غسل یکباره در آب فرورود، به طوری که آب یکدفعه یا به تدریج تمام بدن را فرا گیرد.
توضیح المسائل مراجع(فتاوای ۱۲ مرجع)، ج۱، ص۲۲۹٫
لباس نمازگزار
پوشاندن بدن در نماز
حد لازم پوشش برای مرد در نماز، پوشاندن عورت است گرچه بهتر است از ناف تا زانو را بپوشاند.
ولی زنان در نماز باید تمام بدن را بپوشانند، به جز دستها و پاها تا مچ و صورت به مقدارى که در وضو شسته می شود،گرچه پوشاندن آن نیز اشکال ندارد.
توضیح المسائل مراجع(فتاوای ۱۲ مرجع)، ج۱، ص۴۶۳٫
شرایط لباس نمازگزار
لباس نمازگزار شش شرط دارد
1- لباس پاک باشد. بهتر است نمازگزار براى نماز بهترین و تمیزترین لباس خود را بپوشد.
۲- لباس مُباح باشد. یعنى لباسى که مىپوشد از خودش باشد و در صورتی که مال دیگرى است، با اجازه و رضایت صاحبش باشد.
۳- لباس از اجزاى مُردار نباشد. لباس نمازگزار نباید از اجزاء حیوان مرده اى که خون جهنده دارد باشد، بلکه احتیاط واجب آن است که از اجزاى حیوانهاى مرده دیگر که خون جهنده ندارند (مانند ماهى و مار) نیز اجتناب کند.
۴- لباس از حیوان حرام گوشت نباشد حتی اگر موی آن حیوان نیز همراه نمازگزار باشد نماز را باطل می کند.(آب دهان، بینی و موی گربه)
۵و۶- اگر نمازگزار مرد است، لباس او از ابریشم خالص و طلاباف نباشد.
– زینت کردن به طلا، ( زنجیر، انگشتر و ساعت مچی) برای مرد حرام و نماز با آن باطل است.
– پوشیدن لباس ابریشم در غیر نماز هم برای مرد حرام است.
– با لباسهاى چرمى که از بازار مسلمانان تهیّه مى شود مى توان نماز خواند هرچند شک داشته باشد که از حیوانى است که ذبح شرعى شده یا نه.
امّا اگر یقین داشته باشد که چرم از ممالک غیر اسلامى و یا از یک فروشنده غیر مذهبی تهیه شده؛ نماز با آن جایز نیست؛ ولی اگر نداند چرم از بلاد اسلامى یا غیراسلامى و یا چرم طبیعی یا مصنوعی است؛ اشکالى ندارد.
توضیح المسائل مراجع(فتاوای ۱۲ مرجع)، ج۱، ص۴۶۸٫
مستحبّات لباس نمازگزار
چند چیز در لباس نمازگزار، مستحب است.
۱- بستن عمامه با تحت الحَنَک (آویزان کردن یک طرف عمامه، به طوری که طرف آویزان عَمامه از زیر چانه بگذرد.)
۲- پوشیدن عبا
3-لباس سفید و تمیز
۴-استعمال عطر
5- انگشتر عقیق
توضیح المسائل مراجع(فتاوای ۱۲ مرجع)، ج۱، ص۵۰۰٫
مکروهات لباس نمازگزار
چند چیز در لباس نمازگزار مکروه است.
۱- پوشیدن لباس سیاه ( مگر براى عزاى معصومین علیهم السلام که مستحب است)
۲- لباسهاى چرک و تنگ
۳-لباس شرابخوار
۴- لباس کسى که از نجاست پرهیز نمى کند.
۵- لباسى که داراى نقش و عکس صورت است.
۶- باز بودن دکمه هاى لباس
۷- دست کردن انگشترى که نقش صورت دارد.
توضیح المسائل مراجع(فتاوای ۱۲ مرجع)، ج۱، ص۵۰۰٫
مکان نمازگزار
شرایط مکان نمازگزار
مکان نمازگزار نُه شرط دارد:
۱- مُباح باشد: کسى که در ملک غصبى نماز مىخواند،اگر چه روى فرش و تخت و مانند اینها باشد، نمازش باطل است. ولى نماز خواندن در زیر سقف غصبى و خیمه غصبى، مانعى ندارد.
۲- بى حرکت باشد: مکان نمازگزار باید بىحرکت باشد و اگر به واسطه تنگى وقت یا جهت دیگر ناچار باشد در جایى که حرکت دارد (اتومبیل، کشتى و قطار) نماز بخواند، به قدرى که ممکن است باید در حال حرکت چیزى نخواند و اگر آنها از قبله به طرف دیگر حرکت کنند به طرف قبله برگردد.
– البته نماز خواندن در اتومبیل، کشتى و قطار و مانند اینها، وقتى که ایستاده، مانعى ندارد.
۳- بتواند نماز را در آن مکان تمام کند: نمازگزار نباید در جایى که سقف آن کوتاه است و نمىتواند در آنجا راست بایستد، یا به اندازهاى کوچک است که جاى رکوع و سجود ندارد، نماز بخواند و اگر ناچار شود که در چنین جایى نماز بخواند، باید به قدرى که ممکن است قیام، رکوع و سجود را بجا آورد.
۴- ماندن در آن مکان حرام نباشد: مثلا زیر سقفى که نزدیک است خراب شود، نماز نخواند.
۵- ایستادن یا نشستن بر آن حرام نباشد: نمازگزار بر فرشى که اسم خدا بر آن نوشته شده، نماز نخواند.
۶- جلوتر یا مساوى با مرقد معصوم علیه السلام نباشد: جلوتر از قبر مطهّر پیامبر و ائمه معصومین علیهم السلام و همچنین بنابر احتیاط واجب مساوى با آن نیز، نماز نخواند.البته اگر چیزى مانند دیوار، بین او و قبر مطهّر باشد که بى احترامى نشود اشکال ندارد.
۷- مکان نماز نجس و مرطوب نباشد:اگر مکان نمازگزار نجس است، طورى تَر نباشد که رطوبت آن به بدن یا لباس او برسد، ولى جاى پیشانى، اصلاً نباید نجس باشد حتی اگر نجس و خشک هم باشد، نماز باطل است البته؛ بنابر احتیاط مستحب، مکان نمازگزار اصلاً نباید نجس باشد.
۸- مسطح بودن مکان نمازگزار: جاى پیشانى باید برابر با زانوها و سر انگشتان پا باشد و بیش از چهار انگشت بسته پایین تر یا بالاتر نباشد.
۹- تقدم مرد بر زن: بنابر احتیاط مستحب زن باید عقب تر از مرد بایستد و جاى سجده او از جاى ایستادن مرد کمى عقب تر باشد.
– اگر زن در کنار مرد یا جلوتر بایستد و باهم وارد نماز شوند نماز هر دو باطل است، امّا اگر یکى قبلاً وارد نماز شده، نماز او صحیح و نماز دومى باطل است؛در این حکم محرم و غیر محرم تفاوتى ندارد.
-البته اگر میان مرد و زن حایلی مانند دیوار، پرده یا به اندازه ده ذراع (تقریباً ۵ متر) فاصله باشد شرط تقدم لازم نیست.
توضیح المسائل مراجع(فتاوای ۱۲ مرجع)، ج۱، ص۵۰۳٫
مستحبات در مکان نمازگزار
۱- در شرع مقدس اسلام بسیار سفارش شده، که نماز در مساجد خوانده شود.
مساجدی چون مسجدالحرام، مسجدالنبی، مسجد کوفه، مسجد بیتالمقدس، مسجد جامع هر شهر و سپس مسجد محله و بازار.
۲- نماز در مشاهد مشرفه [حرم امامان علیهمالسلام] به جا آورده شود که آنها از مساجد برترند.
۳- نماز خواندن در روضهى انبیا، مقام اولیا، صالحین، علما و عباد حتى در زمانى که زندهاند.
۴- نماز خواندن در مکانهاى مختلف، زیرا هر مکانى براى نمازگزارنده آن در روز قیامت شهادت مىدهد.
توضیح المسائل مراجع(فتاوای ۱۲ مرجع)، ج۱، ص۵۲۱٫
مکروهات مکان نماز
نماز خواندن، در چند جا، مکروه است، از جمله:
۱- حمّام
۲- زمین نمکزار
۳- در مقابل انسان و درى که باز است.
۴- در جاده، خیابان و کوچه؛ اگرچه براى کسانى که عبور مى کنند زحمت هم نباشد و چنانچه زحمت باشد حرام است ولی نماز باطل نیست.
۵- مقابل آتش و چراغ، آشپزخانه و هرجا که کوره آتش باشد.
6- مقابل چاه و چاله اى که محل فاضلاب باشد.
۷- روبروى عکس و مجسمه چیزى که روح دارد، مگر روى آن را بپوشانند.
۸- در اطاقى که شخص جنب در آن باشد.
۹- در جایى که عکس باشد اگرچه روبروى نمازگزار نباشد.
۱۰- در قبرستان
توضیح المسائل مراجع(فتاوای ۱۲ مرجع)، ج۱، ص۵۲۲٫
مسجد
مسجد، از نخستین نهادهایی است که در صدر اسلام و به هنگام هجرت رسول اکرم(ص) از مکه به مدینه شکل گرفت. شکل‌گیری مساجد از مصادیق بارز جامعه اسلامی است. عبادات جمعی در اسلام جایگاهی خاص دارد و فلسفه وجودی مسجد نیز عبادت جمعی است.
از آنجا که مسجد یکی از برترین مکانهای برگزاری نماز است؛ احکامی دارد که باید توسط نمازگزاران رعایت شود از جمله:
۱- نجس کردن زمین، سقف، بام و طرف داخل دیوار مسجد حرام است و هر کسى بفهمد نجس شده، باید فوراً نجاست آن را برطرف کند. بنابر احتیاط واجب طرف بیرون دیوار مسجد نیز همین حکم را دارد.
۲- فروختن در، پنجره و چیزهاى دیگر مسجد، حرام است و اگر مسجد خراب شود، باید آن را صرف تعمیر همان مسجد کرد و چنانچه در آن مسجد کاربرد نداشت، باید در مسجد دیگرى مصرف شود.
اگر براى مساجد دیگر نیز کاربرد نداشت، مى توان آن را فروخت و پول آن را صرف تعمیر همان مسجد و یا مساجد دیگرکرد.
۳- تمیز کردن مسجد ثواب بسیار دارد و نجس کردن آن حرام و تطهیر آن واجب است.
۴- محل عبور قرار دادن مسجد بدون آن که در آن نماز خوانده شود؛ مکروه است.
۵- نماز خواندن در مسجدى که نماز خوان ندارد و غریب است ثواب بیشترى دارد.
6- مستحب است انسان با وضو به مسجد برود، هر چند نمىخواهد نماز بخواند.
۷- ساختن مسجد و تعمیر آن مستحب است.
۸- مکروه است همسایه مسجد، در غیر مسجد نماز بخواند.
۹- وقتى مسلمان وارد مسجد مى شود، مستحب است دو رکعت نماز، به قصد تحیّت و احترام مسجد بخواند و اگر نماز واجب یا مستحب دیگرى نیز بخواند، کافى است.
توضیح المسائل مراجع(فتاوای ۱۲ مرجع)، ج۱، ص۵۲۳٫
اوقات نمازهاى پنجگانه
بهتر است مسلمان، نماز را در اوّل وقت بجا آورد و هرچه به اوّل وقت نزدیکتر باشد ثواب بیشترى دارد.
اگر کسى نمازهاى خود را در وقت تعیین شده نخواند گناه کرده و باید بعداً به نیّت قضا بجا آورد.
نماز صبح
نزدیک اذان صبح، از طرف مشرق، سپیده اى رو به بالا حرکت مى کند که آن را «فجر اول» گویند. زمانی که آن سپیده پهن شد «فجر دوم» و اول وقتِ نماز صبح است و زمانی که آفتاب طلوع کرد آخر وقت نماز صبح.
– البته بهتر است نماز صبح را قبل از روشن شدن هوا در همان تاریکی اوّل صبح بجا آورد.
توضیح المسائل مراجع(فتاوای ۱۲ مرجع)،ج۱، ص۴۳۲٫
نماز ظهر و عصر
اگر شاخص(چوب یا چیزى مانند آن) را به طور عمودى در زمین هموار فرو برند، صبح موقع طلوع خورشید، سایه آن به سمت مغرب مى افتد و هر چه آفتاب بالاتر مى آید این سایه کم تر مى شود و در اول ظهر شرعى به آخرین درجه کوتاهى مى رسد و ظهر که گذشت، سایه آن به طرف مشرق برمى گردد و هر چه خورشید رو به مغرب مى رود، سایه زیادتر مى شود، بنابراین، وقتى سایه به آخرین درجه کوتاهى رسید اول ظهر شرعى و زمان نماز ظهراست.
ولى در بعضى شهرها مثل مکّه که گاهى موقع ظهر سایه به کلّى از بین مى رود، بعد از آنکه سایه دوباره پیدا شد، معلوم مى شود ظهر شده است.
توضیح المسائل مراجع(فتاوای ۱۲ مرجع)،ج۱، ص۴۲۳٫
نماز مغرب و عشا
مغرب موقعی است که سرخی طرف مشرق که بعد غروب آفتاب پیدا می شود از بین برود.
نماز مغرب و عشا هر کدام وقت مخصوص و مشترکى دارند:
وقت مخصوص نماز مغرب از اول مغرب است تا وقتى که از مغرب به اندازه خواندن سه رکعت نماز بگذرد.
وقت مخصوص نماز عشا موقعى است که به اندازه خواندن نماز عشا به نصف شب مانده باشد که اگر کسى تا این موقع نماز مغرب را عمداً نخواند، باید اول نماز عشا و بعد از آن نماز مغرب را بجا آورد.
بین وقت مخصوص نماز مغرب و وقت مخصوص نماز عشا، وقت مشترک نماز مغرب و عشا است، که اگر کسى در این وقت اشتباهاً نماز عشا را پیش از نماز مغرب بخواند و بعداز نماز متوجه شود، نمازش صحیح است و باید نماز مغرب را بعد از آن بجا آورد.
توضیح المسائل مراجع(فتاوای ۱۲ مرجع)، ج۱، ص۴۲۸٫
قِبله
کعبه که در شهر مکه و در مسجدالحرام قرار دارد، قبله است و مسلمانان باید رو به آن نماز بخوانند. کسى که بیرون شهر مکه و دور از آن است، اگر طورى بایستد که بگویند رو به قبله نماز مىخواند، کافى است.
این امر اختصاص به نماز ندارد، بلکه ذبح حیوان هم باید به سوى قبله باشد تا پاکیزه و حلال گردد.
البته شایسته تر است؛ مسلمان تمام کارهای خود از جمله خواب و خوراک را رو به قبله انجام دهد، خصوصاً اینکه در پایان زندگى، جسم را نیز رو به قبله به خاک مىسپارند.
– کسی که نماز واجب را ایستاده میخواند، باید طوری بایستد که بگویند رو به قبله ایستاده و لازم نیست زانوها و نوک پای او هم رو به قبله باشد.
– کسی که باید نشسته نماز بخواند، اگر نمیتواند بطور معمول بنشیند و در موقع نشستن، کف پاها را به زمین می گذارد، باید در موقع نماز صورت و سینه و شکم او رو به قبله باشد و لازم نیست ساق پای او رو به قبله باشد.
– کسی که باید خوابیده نماز بخواند، باید در حال نماز به پهلوی راست بخوابد طوری که جلوی بدن او رو به قبله باشد و اگر ممکن نیست باید به پهلوی چپ بخوابد و جلوی بدن همچنان رو به قبله و اگر به این شکل هم نتواند باید به پشت بخوابد و کف پا رو به قبله باشد.
– نماز مستحبی را می شود در حال راه رفتن و سواری هم خواند و اگر مسلمان در این دو حال، نماز مستحبی بخواند لازم نیست رو بقبله باشد.
توضیح المسائل مراجع(فتاوای ۱۲ مرجع)،ج۱، ص۴۵۲٫
روش تشخیص قبله
۱- علم (یقین):
اگر کسی علم به قبله بودن یک جهت پیدا کرد، بایستی حکم به قبله بودن آن طرف نماید.
– شخصی که یقین به قبله ندارد، اگر بخواهد غیر از نماز کاری انجام دهد که شرط قبله لازم است، مثلاً بخواهد سر حیوانی را ببرد، باید به گمان عمل نماید و اگر گمان ممکن نیست به هر طرف که انجام دهد صحیح است.
۲- شهادت دو نفر شاهد عادل:
به شرطی که شهادت آنان از روی حس و مشاهده باشد که در این صورت ولو شهادت آنان یقین هم نیاورد،جایگزین یقین می شود.
۳- شناسایی علمی:
شخصی که مورد اطمینان است از روی قاعده علمی قبله را شناسایی کند.
۴- ظن و گمانى که از محرابِ مساجد و قبورِ مسلمین حاصل شود:
ظن و گمان از هر راهی که باشد، چه از راه محراب مساجد و قبور مسلمین و چه از گفته صاحب خانه، خورشید، ستاره و قطب نما.
– البته باید توجه داشت در صورتی می توان به گمان عمل کرد که شخص نتواند گمان قوی تری پیدا کند، والا بایستی گمان قوی تر را تحصیل نماید؛ مثلا اگر مهمان از گفته صاحب خانه گمان به قبله پیدا کرد، ولی از راه دیگرگمان قوی تر به دست آورد، نباید به حرف او عمل نماید.
– اگر شخص برای پیدا کردن قبله وسیله‌ای ندارد، یا با این که کوشش کرده، گمانش به طرفی نمیرود، چنانچه وقت نماز وسعت دارد باید چهار نماز به چهار طرف بخواند و اگر به اندازه چهار نماز، وقت ندارد؛ باید به اندازه‌ای که وقت دارد، نماز بخواند، مثلا اگر فقط به اندازه یک نماز وقت دارد، باید یک نماز به هر طرفی که میخواهد بخواند.
– کسی که باید به چند طرف نماز بخواند، اگر بخواهد نماز ظهر و عصر یا مغرب و عشا را بخواند بهتر آن است که نماز اول را به هر چهار طرف بخواند، بعد نماز دوم را شروع کند.
توضیح المسائل مراجع(فتاوای ۱۲ مرجع)، ج۱، ص۴۵۵٫