الف) همان گونه که اشاره شد، جنبه های آموزشی مسجد، رسالت اساسی این نهاد در تمامی دوره ها و مکان هاست. مسجد با ویژگی هایی که دارد، برای همیشه آموزشگاه مبانی دینی و معارف اسلامی است. از این رو مسجدی که نقش مؤثر خود را در زمینه های فرهنگی _ آموزشی ایفا نکند، در حقیقت در اجرای بخش مهمی از رسالت خویش باز مانده است. بر پایه همین ارزیابی است که امیرالمؤمنین _ علیه السلام _ ، مسجدی را که در آن خبری از هدایت، تبلیغ و ترویج دین نباشد، مسجد خراب برشمرده است.[20]
ب) بی تردید شکوفایی علمی مسجد و طرح دانش های گوناگون در آن، کمالی برای مسجد به شمار می آید، ولی پرداختن به این امور، نباید سبب شود تا رسالت اولیه مسجدی که پرداختن به دانش های دینی است، فراموش شود. از نگاه امیرالمؤمنین، یکی از رسالت های مهم و اساسی مسجد آن است که به معنای حقیقی کلمه، کانون هدایت مسلمانان باشد. [21]
ج) در میان بحث ها و علوم دینی، پرداختن به علوم قرآنی در مسجد، اهمیت ویژه ای دارد؛ زیرا قرآن و مسجد، پیوند ویژه ای با یکدیگر دارند. پیامبر در این باره می فرماید:
انما نُصِبَت المساجِدُ لِلقُرآنِ؛[22] مساجد را برای (خواندن و فهمیدن) قرآن بنا کرده اند.
و نیز: مَن اَحبَّ القُرآنَ فَلیُحِب المساجِد؛[23]
دوستدار قرآن، مسجد را نیز باید دوست داشته باشد.
شواهد تاریخی نشان می دهد که در مسجد النبی جلسه های قرائت و تفسیر قرآن رونق ویژه ای داشته است. عباده بن صامت، از سوی پیامبر مأمور بود تا قرآن را به مردم آموزش دهد.[24] جلسه ای مربوط به قرآن و علوم قرآنی حتی شب ها تا دیر هنگام نیز در مسجد النبی برپا بود.[25]
د) مطالعه تاریخی مساجد از آغاز تاکنون نشان می دهد که مسجد و کتاب خانه، همواره در کنار هم بوده اند.
از همان آغاز که قرآن به صورت مکتوب درآمد، مسلمانان قرآنهای نوشته را به مسجد هدیه و یا وقف می کردند. با افزایش شمار کتاب ها، کتاب خانه های مسجدها نیز، رشد چشم گیری یافت. این کتاب خانه ها نقشی بزرگ در شکوفایی فرهنگ و تمدن اسلامی داشته اند.[26] در شرایط کنونی، نمی توان مسجدی را که بدون کتاب خانه باشد، مسجد نمونه ای نامید. از این رو، لازم است در زمینه تاسیس و تجهیز کتاب خانه مسجدها، گام های مهمی برداشته شود. برای رسیدن به این مهم باید به چگونگی ساختمان و بنای مسجد بسیار توجه کرد.
هـ) روایت هایی که مسجدِ زن را، خانه او دانسته[27] بر آن نیست که زنان را از آمد و شد به مسجد باز دارد، بلکه همان گونه که بسیاری از فقیهان گفته اند، مقصود این روایت ها، تاکید بر لزوم رعایت حجاب و پاکدامنی است.[28]
[1] . نک: حمید نگارش، هویت دینی و انقطاع فرهنگی، صص 26- 56، نمایندگی ولی فقیه در سپاه، مرکز تحقیقات اسلامی.
[2] . نکک محمدمهدی پورعلی فرد، نکته هایی درباره روش تربیت دینی نسل جوان و نوجوانان، ج 1، فصل 3 ، 4 ، 5 و 6.
[3] . البته در برخی موارد افراد مسجد چنین نیستند. این امر به معنای نبود چنین کارکردی برای مسجد نیست بلکه حاکی از نقاط ضعف آن مسجد و فاصله آن از مسجد ایده آل اسلامی می باشد.